Fatih ilçesinde, şehrin dördüncü tepesi üzerinde ve eteklerinde yer alan Zeyrek, yolları, çeşitli konut tipleri ve anıtları ile kısmen hırpalanmış olmasına rağmen geleneksel mimari özelliğini günümüze kadar korumuş ve bir bütün olarak gelebilmiş sayılı İstanbul semtlerinden biridir.
Fatih ve Eminönü ilçelerini de içine alan tarihi yarımadada Zeyrek, İstanbul kentinin geçmişten bugünümüze değin uzanan tarihi dokusu içerisinde önemli bir basamak taşıdır. Tepeden bakıldığında Haliç’in ve Boğazın panoramik bir görüntüsünün çıkarıldığı Zeyrek semti, dik merdivenleriyle, camileriyle, hamamlarıyla, türbeleriyle, parke taşlı yollarıyla ve cumbalı ahşap evleriyle ziyaretçilerine İstanbul’un tarih kokan zamanlarını yaşatıyor gibidir. Çoğunlukla ahşap yapılardan oluşan mimari yapı, kuzey yönünde çırçır semtini de kapsayarak Haliç’e kadar uzanmaktadır.
İstanbul’un Süleymaniye ile Fatih arasındaki bölümünde, bir set üzerinde yer alan Zeyrek Camii, Bizans döneminde 1118-1136 yılları arasında, Pantokrator Manastır Kompleksi olarak yapılmış bir yapılar grubundan geriye kalan üç kiliseden oluşmaktadır.
Dünya mirası
Cami ve etrafındaki ahşap mahalle, tarihi İstanbul’un önemli bileşenlerinden biri olarak korunmaya değer bulunmuş ve Dünya Mirası olarak tescil edilmiştir. Böylece Zeyrek, Ayasofya, Sultanahmet ve Topkapı Sarayı’nı içeren Sarayburnu bölgesi, Süleymaniye mahallesi ve Karasurları ile birlikte İstanbul’un tarihi alanlarından bir parça olarak, 1985’de evrensel bir statüye kavuşmuştur. Ne yazık ki bu statüyle birlikte, gerekli bakım onarım çalışmalarına girişilmemiş, Zeyrek Camii ve çevresi çok ihmal edilmiştir.
Zeyrek semti
Zeyrek, Atatürk bulvarı ve Haliç’ten başlayıp yükselen yamaçta, Atatürk bulvarı tarafından yer yer 15 m’ye varan yüksek istinat duvarları ile Bizans döneminden bugüne kadar yapılmış çeşitli teraslamalar ve setler üzerine yerleşmiştir. Bölgeye kendi has özelliğini veren mimari dokunun ve yol yapısının oluşumunda, topografik özelliklerin ve eğimin belirleyiciliği olmuştur. Eğime ve topografik özelliklere bağlı olarak, yolla eğim çizgilerine paralel olarak veya setler arası bağlantıyı kuran dik yokuşlar biçiminde oluşmuştur.
Zeyrek, Bizans ve Osmanlı tarihlerinin dönüm ve düğüm noktalarını yaşayan bir semttir.
Bizans’ın ilk dönemlerinde, manastırların yer aldığı bir semt olarak tanınan Zeyrek, denizden uzak konumu ve yamaç yerleşimi olması nedeniyle, tarih boyunca yerleşim alanı yoğunluklu bir bölge olmuştur. Bölge, I. Konsantinus (324-337) tarafından yaptırılan ve imparatorların defnedildiği yer olan Havariyun Kilisesi ve çevresinde inşa edilen büyüklü küçüklü kilise ve manastırlarla kent içinde bir “dinsel alan” özelliği kazanmıştır. Havariyun Kilisesi, imparatorların mezarlığı olma özelliğini, on ikinci yüzyıldan itibaren imparator mezarlığı olma işlevini, Pantokrator Manastırı Kilisesi’ne (bugünkü haliyle Zeyrek camii’ne) devretmeye başlamıştır. Yörede yer alan bir diğer önemli eski manastır, bugün Eski İmaret Camii olarak bilinen Pantepoptes Manastırıdır. 1462-1470 arasında Fatih Külliyesi’nin yapılmasıyla birlikte, Pantokrator Kilisesi camiye dönüştürülmüş, Pantepoptes Manastırı ise imaret olarak hizmet vermiştir. Bugün, bu yapıların mevcut olmasına rağmen, geniş bir alana yayıldığı sanılan manastırın öteki yapılarından bir iz kalmamıştır. Ayrıca, bu bölgede olduğu iddia edilen “üç prenses sarayı” ile diğer Bizans konaklarından da bir eser yoktur bugün.
Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethinin ardından bölgeyi türkleştirme tasarısı, kenttin iskan özelliklerinin bütünüyle değişmesini sağlamıştır. O zamana değin kiliseleriyle, ibadethaneleriyle tam bir hristiyan bölgesi olan Zeyrek, fetihle birlikte Ayasofya’nın ardından tam anlamıyla türkleştirilerek Türk-İslam kültürünün yaşandığı bir semt olarak önem kazanmıştır. 16. yüzyılda Fatih mahallesine bağlanan Zeyrek, bu yüzyıldan itibaren irili ufaklı birçok camilerin, mescitlerin, hamamların ve çeşmelerin kuşatmasıyla müslüman halkın ikamet ettiği bir yer olma hüviyetini kazanmıştır. Bugünkü Zeyrek camii, Bizans döneminde Pantokrator manastırı ve kilisesiydi; ve Bizans’ın son dönemindeki önemi, kilise kavgalarının yoğunlaştığı bir yer olmasından gelmekteydi. Ortodoks Bizans ve Latin-Katolik kiliselerinin birleşmesi için Bizans’ın son döneminde Roma ile kurulan ilişki, birkaç ruhani konsülünün toplanmasına neden olmuştu. 1438’de toplanan Ferrara-Floransa konsülünün aldığı kararlar ise ortodoks ruhbanın çoğunluğu tarafından kabul edilmemişti. Kiliselerin birleşmesine en sert muhalefeti yürüten kişi ise, Gennadios Scholarios idi. Politik tahrikleri dolayısıyla makamından azledildi ve Pantokrator kilisesine kapatıldı. Gennadios’un taraftarı olan halk, bu hareketi protesto için Pantokrator Kilisesi’nin etrafından ayrılmadı ve kilise bir anda şehrin en kalabalık cemaate sahip ibadet mahalli haline geldi. 1453’te İstanbul’u fetheden Fatih Sultan Mehmed, bu politik atmosferi çok iyi değerlendirmek suretiyle, katolik kilisesinin düşmanı Gennadios’u patrik tayin etmişti.
Semtin isminin „Zeyrek“ olması
Semtin ismi, Fatih Sultan Mehmet (1451-1481) tarafından burada kurulan medresenin başmüderrisi Molla Zeyrek’ten gelmektedir. İstanbul’u fethettikten sonra önde gelen sekiz kiliseyi camiye çeviren Fatih Sultan Mehmet, Unkapanı ile Saraçhane arasında, bugünkü caminin batısında kalan bir yerde 55 odası bulunan Pantokrator Kilisesi’ni medreseye dönüştürerek Molla Mehmed Zeyrek Efendi’nin yönetimine vermiştir. Medresenin, İstanbul Üniversitesi’nin başlangıç tarihini oluşturduğu düşünülmektedir. Molla Mehmed’e, Farsça’da “anlayışlı, uyanık, zeki” anlamlarına gelen “Zeyrek” lakabının çocukluğunda hocası Hacı Bayram Veli tarafından takıldığı sanılmaktadır. daha evvelinde Bursa’da II. Murad Medresesinde müderrislik görevinde bulunan Molla Zeyrek’in buraya atanmasıyla, önce yaklaşık 20 yıl kadar hizmet veren medrese, sonra da bütün bir semt onun adıyla, Zeyrek olarak, anılmıştır.
Semtin sosyo-ekonomik yapısı
On altıncı yüzyıldan itibaren, o ana kadar mevcut olan bölgenin etnik sürekliliği, İstanbul’un imparatorluğun merkezi olarak gelişmesiyle birlikte, bölgeye gelen müslüman nüfus lehine değişmeye başlamıştır. Rum nüfus, ya Galata’ya yerleşmişler ya da zamanla dağılıp başka başka yerlere gitmişlerdir. bugün bölgede bulunan camilerin yoğunluğu ve rum evlerinin kalmayışı da, bu değişimin bir göstergesi olarak görünmektedir. Bütün bu gelişmeler neticesinde, on altıncı yüzyıldan itibaren Zeyrek bölgesi İslam kültürünün yoğunlaştığı bir yerleşim bölgesi olarak günümüze uzanmaktadır. Bölge, on altıncı yüzyılda Fatih mahallesine bağlandı.
Bölgede yerleşenlerin sosyo-ekonomik statülerinde, yakın dönemlere kadar önemli değişiklikler olmamış ve genellikle bölgede, hanlar bölgesinde çalışan orta sınıf mensuplarının yaşadığı anlaşılmaktadır. Bizans döneminde yerleşimin esasını oluşturan sıra-evler şeklindeki doku korunup geliştirilmiştir. Semtte, Osmanlı İmparatorluğunun önde gelenlerince yaptırılmış köşk, konak gibi yapılar bulunmamaktadır. Bunun istisnalarından bir tanesi, 1703’te idam edilen Şeyhülislam Seyyid Erzurumlu Feyzullah Efendi’nin yaptırdığı konak da, daha sonraları çıkan bir yangın neticesinde yok olup gitmiştir. Diğer bir önemli konak da, Zeyrek caddesi 9 numaradaki Doğanzade Konağı’ydı, ancak o da, 1979 yılında çıkan bir yangında kül oldu.
Çok da yoğun olmayan orta sınıf yerleşim bölgesi olduğu anlaşılan Zeyrek’te, hizmet binaları da çok az sayıdadır. Var olanların da semtin sınır kesimlerinde yer alması dikkat çekicidir. Semtin güneyinde yer alan Çinili Hamam, kuzeyindeki Haydarhane Hamamı, batısında bulunan —Fatih külliyesine bağlı, ama on dokuzuncu yüzyılda yıkılmış bulunan— Çukur Hamamı, bu özellikleriyle, Zeyrek semtini diğer semtlerden farklı kılmaktadırlar.
Semtin mimari özellikleri
Zeyrek’te bulunan ahşap konutların çoğunluğu, 1800-1840 yılları arasında inşa edilmiş sıra-evlerdir (Parmaklık sokağı, Bıçakçı sokağı, Çeşme sokağı, Güllü Bahçe sokağı vb.). Ortalama 50 m2 zemin alanına oturan, ortalama 2-3 kat ve toplam brüt alanı 100-150 m2 olan bu sıra evlerin parsel genişliği 5-10 m arasında değişmektedir. (Konaklarda ise, ortalama taban alanı 100 m2’dir.) Yaşama mekanları cadde tarafına bakan, arka taraflarında küçük bahçelere sahip bu ahşap evlerin bir diğer ortak özellikleri de, hepsinin farklı yükseklik ve genişlikte cumbalara sahip olmalarıdır. Konaklarda görülen haremlik-selamlık bölümleri, sıra evlerde görülmez. Ahşap sıra evlerin yanlarında diğer sıra evler bulunur. konaklarda iki cepheye sahip sıra evlerden farklı olarak, dört cephe bulunur. Bahçe içinde yer alan konakların bir cephesi yol sınırı oluşturacak şekilde örnekleri de mevcuttur. Konaklar üç tam, bir de çatı katından oluşmaktadır. Süslemeler, konaklarda daha yoğun olarak görülmektedir. Konağın planı, oldukça geniş bir yaşama alanı ve bu alanı çevreleyen odalardan oluşmaktadır. Servis alanları ise giriş katında ya da alçak olan bir ara katta yer alır.
Evlerin yapımında ahşap malzemenin kullanılmasının tarihi daha eskidir. Ahşap malzeme, malzemenin Karadeniz eteklerinden kolay temini, malzemenin kolay taşınır ve yenilenme bakımından uygunluğu, çıkma ve girintilerin, pencerelerin ve büyük saçakların kolay yapımına izin vermesi, ısı ve ses yalıtımı özelliği, sıcaklık duygusu, yapım kolaylığı ve ekonomik oluşu gibi nedenlerle tercih edilmiştir. 1930’lardan itibaren, gerek ahşap malzemenin zor bulunur oluşu ve gerekse de yangın talimatnamelerindeki düzenlemeler nedeniyle kâgir binalar yapılmaya başlanmışsa da, binaların planları ve formları, 1940’lı yılların sonuna kadar aslını korumuş ve ahşap dokuya uygunluğunu sürdürmüştür.
Geleneksel ahşap konut mimarisi örneklerinin yanı sıra, Zeyrek’te anıt olma özelliği taşıyan daha pek çok yapıt bulunmaktadır: Haydar Paşa Medresesi, Divitdar Keklik Mehmed Efendi camii (eski kaptan Paşa camii), Bıçakçı Mescidi, Hacı Hasanzade mescidi, Kasap Demirhan Mescidi, Piri Mehmed Paşa (soğukkuyu) Mescidi ve Medresesi, Şeyh Süleyman Mescidi, haliliye medresesi, Zembilli Ali Efendi mektebi ve türbesi, Haydar Hamamı. Bu yapılar arasında, özellikle cami ve medrese gibi alanların içerisinde, manastır ve kilise kalıntıları da bulunmaktadır. Ayrıca çeşitli yapıların altında kalmış eski Bizans sarnıçları da mevcuttur: Eski İmaret Camii Sarnıcı, Hacı Hasan Sokağı Sarnıcı, İbadethane Sokağı Sarnıcı vb. Zeyrek’te ayrıca Haydar Paşa Çeşmesi, Bıçakçı Alaeddin Çeşmesi, Hacı Eyübzade Şükrü Bey çeşmesi gibi çeşitli çeşmeler, çeşme kalıntıları, mezar ve türbeler de yer almaktadır.
Sokak dokusu
“Serçeden başka kuş, Zeyrek’ten başka yokuş bilmez” şeklinde söylenen bir deyime girmiş olan, sokak dokusu ve yokuşlarıyla meşhur olan bir semttir Zeyrek. Nevşehirli İbrahim Paşa caddesi’nden Atatürk bulvarı’na kadar inen ve 16 m’ye ulaşan kot farklarının doğurduğu zorunluluk nedeniyle, kıvrımlı, dik, yer yer bulunan merdivenlerin oluşturduğu sokak dokusu, günümüzde İstanbul içindeki mevcut geleneksek sokak dokularının en iyi durumda bulananıdır.
Sokakları kaplayan geleneksel kırmızı-siyah taş kaplamalar, araç trafiğinin yoğunluk kazanmasıyla, asfaltla kaplanmış ve kaybolmuştur. Yolun iki tarafı arasındaki sınırı, genellikle ya konutlar ya da bahçe duvarları belirler. Bahçe duvarlarından yola taşan yeşillikler ise, ayrı bir güzelliktir bölge için. Konutlar ile yol arasındaki geçişi sağlayan giriş kapıları, genelde yol seviyesinden merdivenlerle yükseltilmiştir. Giriş katında yol sınırıyla çakışan evlerin üst katlarındaki cumbaların yola taşması geleneksel yol dokusuna hareketli bir perspektif kazandırır. Günümüzde, bu yol dokusunun yanında, birbirini dik kesen, çok daha geniş mesafeli, motorlu taşıt fonksiyonuna önem veren bir yol dokusu görülmektedir. Bunlar, geleneksel yol dokusuna tamamen zıt bir durumdur. Bölgenin geçirmiş olduğu yangınlardan sonra, farklı bir doku anlayışının hakim olduğu görülür. Bu anlayış farklılığı, eğimin az olduğu kısımlarda karşımıza çıkar. Çıkmaz sokak dokusu ise, —Zeyrek camii çevresindeki İbadethane sokağı, Fazilet sokağı, Haydar caddesi, Bıçakçı Çeşme sokağı, Zeyrek Mehmet Paşa sokağı, Zeyrek caddesi, Çırçır caddesi, Fenerli çıkmazı, Gül bahçe sokağı, Parmaklık sokağı vb. yerlerde olduğu gibi— Zeyrek’teki geleneksel anlayışın tüm özelliklerini yansıtmaktadır.
Merkezinde Zeyrek camii’nin bulunduğu bölgede, halen eski dokusunu koruyan, birbirini dik olmayan açılarla kesen sokakların bulunduğu bir alan vardır. 1968’de İTÜ mimarlık fakültesi’ne bağlı bir çalışma grubu tarafından yapılan tespitler neticesinde, 1975 yılında bu alan koruma altına alınmıştır. 1980’den itibaren bu alanda yapılaşma yasaktır. Zeyrek’teki koruma çalışmaları, ayrıca, unesco tarafından da desteklenmektedir.
Zeyrek bölgesinde, kent oluşumundan söz edilememekle birlikte, geleneksel doku içine sıkıştırılmış meydancıklarla karşılaşılmaktadır. Buna karşılık, 1908 yangınından evvel bölgenin güneyinde yer alan ahşap ve kâgir dokunun, yangınla yok olması sonucunda ortaya çıkan kadınlar pazarı meydanı ile 1950 sonrasında, Zeyrek camii önünde ve arkasındaki set üzerinde oluşan boş alanlar, yıkımlar neticesinde oluşmuş ve geleneksel dokunun bir parçası olmayan alanlar bulunmaktadır.
Çoğunlukla Haliç kıyısındaki imalathanelerde çıkan ve kuzey rüzgarının etkisi ile Zeyrek’e kadar yayılan yangınlar (örneğin, 1633, 1660, 1693, 1718, 1756, 1833, 1908 ve 1918 yangınları) Zeyrek’teki yapılar üzerinde ciddi tahribatlar yapmış ve yapıların yenilenmesini gerekmiştir. Yangınların bir etkisi, bölgede yaşayan insanların fakirleşmesini doğurmuş ise, diğer bir etkisi de, Zeyrek’in yapılarının, mimarisinin ve sokak dokularının değişmesine neden olmuştur.
On dokuzuncu yüzyılda başlanan, yangın bölgelerinin birbirine dik yollar ile bunların arasında kalan kare ya da dikdörtgen yapı adaları biçiminde yeniden düzenlenmesi uygulaması, Zeyrek ve çevresinde de gerçekleştirilmiştir. Bunun bir örneği, İtfaiye caddesi, Ömer Efendi sokağı ve Eski Mutaflar sokağı arasında kalan eski organik dokudan açıkça ayrıştırılmış bölgedir.
Geçmişte İstanbul’un en hoş manzaralı semti olan Zeyrek’te, 1960 ilâ 1975 arasında, hızlı bir yapılaşma gözükmektedir: Eski ahşap evler yıkılıp yerlerini 4-6 katlı apartmanlar almaya başlamıştır. Bu beton yapılaşma önlenmişse de, Zeyrek’in, tamamıyla koruma altına alınmış olduğunu söylemek zordur.
Pantokrator Kilisesi/ Zeyrek Camii Tarihçesi
Orta Bizans döneminin sonlarında yapılan Pantokrator kilisesi’nin yapımına, 1118 ve 1124 tarihleri arasında Komnenos hanedanının ikinci hükümdarı olan II. Ioannes Komnenos’un (1118-1143) ilk eşi Bizans imparatoriçesi İrene Komnena tarafından başlanılmıştır. Manastır kompleksinde önce Güney Kilise tamamlanmış, daha sonra kuzey bölümü eklenmiştir. 1136’da yazıldığı bilinen, kilisenin Typikon adı verilen kuruluş yönetmeliği, kilise ile birlikte manastırın diğer belli başlı yapılarının bu tarihte tamamlanmış olduğu bilgisini vermektedir. İrene 1124 yılında öldüğüne göre, bu dinî kuruluşun imparator İoannes tarafından bitirildiği anlaşılıyor.
İki kilise arasında Mezar Şapeli olarak anılan bir bölüm bulunmaktadır. Proje bitmeden ölen Kraliçe Irene’nin, iki kilisenin arasına gömülmesiyle, imparatorluk ailesine ait bir Mezar Şapeli yaratılmıştır. Kommenos ve Palaiologos hanedanlıklarının İmparatorluk mozelesi haline gelen Mezar Şapel’inde pek çok yüksek rütbeli Bizanslı’nın (İmparator John II ve eşi İrene, İmparator I. Manuel ve eşi Alman asıllı İmparatoriçe Bertha of Sulzbach, İmparator John V Palaigolos) bulunduğu varsayılıyor.
Güney Kilise, manastırın en büyük kilisesidir. Programı oldukça geniş olan manastır Kraliçe Irene’nin fakir insanlara, düşkünlere yardım etmek için kurduğu yaşlılar evini, göz hastahanesi, kütüphane gibi yapıları kapsıyordu; ancak bu yapılar günümüze ulaşamamıştır.
İmparatorluk Shapel in apsisi (arkada) girintili tuğla tekniği ile yapıldı. Taş işçiliği (Orta dönemdeki Bizans mimari simgesi ) girintili tuğla tekniğine kısmen adopte edildi.Bu teknikte birbiri ardına gelen tuğlalar duvar çizgisinin arkasına monte edildi.Ve karışım yatağına daldırıldı.Bundan dolayı karışım katmanının kalınlığı,normal tuğla katmanının üç katı fazlasıdır.
İlk yapılan Pantokrator manastırının esas büyük kilisesi olan Güney Kilise’nin “Evrenin hakimi” İsa’ya, daha küçük olan Kuzey Kilise’nin“Şefkatli Meryem”e sunulduğu ve bu ikisinin arasına yapılan mezar şapelinin de Başmelek Mikail’e adandığı önesürülmektedir.
Bir başka idda Kraliçe İrene’nin ana kiliseyi Christ Pantokrator'a adadığı, eşinin ölümünden sonra imparator John II Komnenos yaptırdığı kuzey kilisesini Theotokos Eleousa’a adadığı ve neticede (1136) iki türbeyi birleştirilen Chapel’in Saint Micheal'e adandığı yönündedir.
Kilise ve manastırın mimarı Nikeforos adında bir ustanın yaptığı söyleniyor. İrene ve II. Ioannes, manastıra çeşitli yerlerde pek çok arazi ve mülk vakfetmişler. Bünyesinde 700 rahip bulunduğu rivayet edilen Pantokrator manastırının vakıfları arasında, Marmara çevresinde bir çok manastır vardı. Bunlar, kendi ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra, gelir fazlasını Pantokrator’a göndermek zorundaymışlar. Manastırın sahip olduğu araziler ise, Makedonya’da, Trakya’da, Batı Anadolu ile Ege Denizi adalarında bulunduğu düşünülüyor.
Şehrin 1204’te Latinler tarafından işgalinde, Pantokrator Manastırı’na Katolik rahipleri tarafından el konuldu. Bu işgal sırasında, Latinler, manastırı tarihi eşya deposu olarak kullanmışlar ve Ayasofya’daki “yol gösterici meryem” ikonasını buradaki kiliseye getirmişler. VII. Mihael Paleologos (1261-1282), İstanbul’u geri alıp 15 Ağustos 1261’de törenle şehre girerken, tören alayının başında taşınması için, —Aziz Luke’un eseri olduğu söylenen ve II. Theodosius’un eşi İmparatoriçe Eudoxia tarafından Kudüs’ten İstanbul’a getirilmiş olan— bu ikonayı kiliseden aldırmış. Latinler, altın yaldızlı “İconostasis”le kutsal eşyanın neredeyse tamamını Venedik’teki Sant Marco Kilisesi’ne götürmüşler. Geriye kalanı da tahrip etmişler. İsa’nın gerildiği çarmıhın parçası da, manastırın demir kasasından çıkarılarak (Latin Katolik başrahip Martin tarafından) yine Venedik üzerinden Fransa’ya kaçırılmış. Latin istilası sırasında talan edilen ve büyük zarar gören kilisenin manastır komplekslerinden bir kısmı istiladan sonra kullanılmamıştır.
Daha sonraları Sırbistan kralı olacak olan Stefan Decanski, iki oğlu ile birlikte 1313-1320 yılları arasında manastıra kapatılmış, bir anlamda burada göz hapsine alınmış. Manastır-kilise, pek çok imparator ve eşlerinin cesetlerinin defnedildiği yer olmuş. Paleologus devrinde, ortodoks ve katolik kiliselerinin birleşmesine karşı çıkanların kalesi haline gelen manastıra kapatılan kişilerden bir tanesi de, İstanbul’un fethinden sonra, Fatih Sultan Mehmed tarafından, ortodoks cemaatinin patriği olarak atanacak olan Gennadios Scholarios idi. Ortodoks Bizans ve Latin-Katolik kiliselerinin birleştirilmesine karşı çıkanlardan biri olan Gennadios, İmparator Konstantin Dragazes tarafından politik tahrikleri sebebiyle makamından alınarak bu manastıra hapsedilmiştir. Buna karşın İstanbul’un fethedilmesiyle birlikte Sultan Mehmed, Gennadios ile yaptığı uzun görüşmeler sonunda halkın çok sevdiği ve katolik aleyhtarı olan bu kişiyi, patrik olarak atamıştır.
Pantokrator Kilisesi’nde, Demetrios, Flours ve Laurus gibi azizlerin cesetlerinin kalıntıları bulunmaktaydı. Burada saklanan Aziz Blasius’un kafatası da, Latin Kralı II. Baudouin (1228-1261) tarafından Fransa Kralı Saint Louis’e gönderilmiş. Hz. İsa’nın çarmıhtan indirildikten sonra üzerine yatırıldığı tahta sehpanın da bu kilise de olduğu rivayet edilmektedir. Jak Deleon, bu “tahta sehpa”nın yanı sıra, bir de “mermer tabla”dan söz eder. Deleon’un belirttiğine göre, “taşı 1204 yılında gören Robert De Clari, mermerin üzerinde Meryem Ana’nın gözyaşlarının izlerinin bulunduğunu öne” sürmektedir.
İstanbul’un fethinden sonra, manastır medrese, kilisesi de cami haline getirilmiştir. Manastırın üçlü kilisesi, medresenin ilk müderrisi Molla Zeyrek Mehmed Efendi dolayısıyla Zeyrek Medresesi ve Camii olarak meşhur olmuştur. Fatih Sultan Mehmed’in vakfiyesinde ismi de bu şekilde geçmektedir: “Biri dahi yine mahmiye-i Konstantiniyye’de ulema-yı kiramdan Mevlana Zeyrek sakin olmak ile, Molla Zeyrek mahallesi dedikleri mahallede vaki kenisedir ki inşallah Zeyrek Camii ismi ile müsemma olmak mervidir.” Vakfiyede, ayrıca, manastır hücrelerinin camiye çevrilen kilisenin batı ve kuzey taraflarında bulundukları da yazılıdır. daha sonra Fatih Külliyesi’nin medreseleri tamamlanınca, medrese hücreleri kapatılmış; fakat yapı, cami olarak hayatına devam etmiştir. Caminin kapısı üzerindeki kitabede 1118 yılında başlanıp, 1143 yılında tamamlandığı ve 1453 yılında da camiye çevrildiği yazılıdır.
Evliya Çelebi, on altıncı yüzyılda Mimar Sinan tarafından temizlenen ve onarılan camide “kubbe ve kemerler içinde altın sürülmüş resimler” gördüğünü, sütunların “kıymetli taşlardan” yapıldığını belirtir. Molla Zeyrek Camii, 1756’da bölgede önemli ölçüde tahribat yapan Cibali yangınından ya da 1766’daki büyük depremden sonra, ciddi bir onarımdan geçtiği belirtilmektedir. Bu tamirat sırasında, kubbeleri taşıyan —on sekizinci yüzyıla kadar yabancı seyyahların gördükleri ve anlattıkları gövdeleri kırmızı renkli— sütunların yerlerine bugün mevcut olan Barok üslubundaki payeler ile mihrap ve hünkar mahfili yapılmıştır. Bu eklemelerin gösterdiği sanat özellikleri de, onarımın on sekizinci yüzyılın ikinci yarısında gerçekleştiğini göstermektedir.
1950’li yıllarda son derece bakımsız durumda olan caminin güneydeki büyük kısmının ahşap bölümü söküldüğünde, evvelce mevcudiyetinden haberdar bulunulan ancak üstündeki döşeme nedeniyle görülmeyen çok zengin bir zemin süslemesi ortaya çıkmıştır. Yapının zemin yüzeyinde, renkli taşlardan yuvarlak levhaların etraflarına geçmeler yapılmış, köşelerde ise koyu renkli taşların içlerine beyaz taşlardan kakma tekniğinde figürler işlenmiştir. Buradaki mozaiklerin temizlenmesi sırasında, ortadaki mezar şapeli, Kariye Camii’nin minberi de buraya taşınmak suretiyle, namazgâh haline getirilmiştir. Zeyrek Camii'nin İstanbul'daki Bizans yapıları arasındaki önemini arttıran başka bir unsur ise günümüze ulaşan nadide Bizans yer mozaiği örneklerini barındırıyor olmasıdır. Bina içindeki imparator mezarının çevresinde ve de Hz. İsa ya ithafen inşa edilen ilk kilisede bulunan samson'un aslanlarla dövüşmesini betimleyen mozaik hala görülebilir. 1960’lı yılların ikinci yarısında vakıflar idaresi tarafından gerçekleştirilen restorasyon çalışmaları neticesinde, yapının kuzeydeki üçüncü kısmı ve batıdaki girişi, yeniden yapılırcasına büyük bir onarımdan geçmiştir. Caminin —kullanılmayan— bir de kuyusu bulunmaktadır.
Bugün Pantokrator Manastırı’ndan toprak üstünde kalmış bir iz mevcut değildir. Ancak, caminin çevresinde, daha önceleri manastır yapısının altında oldukları tahmin edilen sarnıçlar bulunmaktadır. Güneydeki yapının, üç binadan oluşan camii kompleksinin en eski bölümü olduğu tahmin edilmektedir. Bu binanın dışında, daha sonraki bir döneme ait, her biri çapraz tonozlarla örtülü beş bölümden oluşan bir dış narteks bulunur. Güneydeki yapının yine beş bölümlü esas narteksinin orta kısmının üstünü yüksek kasnaklı bir kubbe kapatır. Güneydeki yapı, dört sütunlu kapalı haç biçimli planda inşa edilmiştir. Güney binasının apsis kısmında duvarlarda renkli mermer levhalardan oluşan bir kaplama görülür. Binanın kilise olduğu dönemde duvarların yukarı bölümleri ile kemer, tonoz ve kubbelerin mozaikler ile bezenmiş olduğu anlaşılır. Bugün bunlardan hiçbiri görünürde yoktur. Fakat 60’lı yıllardaki restorasyon çalışmaları sırasında, örülü bir penceresinin içindeki dolgu boşaltıldığında, pencere kemerinin içinin altın zemin içinde tezyini bir mozaikle süslü olduğu ortaya çıkmıştır.
Kuzeydeki yapı ise, tek bir nartekse sahiptir ve plan bakımından, güneydeki binanın küçük ölçekli bir benzeridir. Ortadaki kubbeyi taşıyan dört sütunun yerine, daha sonra, kare kesitli dört paye yapılmıştır. Yapının narteksinin dış cephesi, —mimari özellikleri anlaşılamayacak derecede— harap bir durumda iken, 60’lı yıllarda başarıyla restore edilmiştir. Bu iki yapı arasında bulunan mezar şapeli ise, üstü oval biçimli bir kubbe ile kapatılmış dar ve uzun bir mekandan ibarettir.
Zeyrek Camii’ne batı yönünden bitişik, şimdi arsa halinde olan bir ek bina kalıntısı bulunmaktadır. Bu kalıntıların, Bizans dönemine ait olduğu tahmin edilen temeller üzerine inşa edilmiş bir tekke kalıntısı olduğu sanılmaktadır. Buradaki Türk mimari tarzında yapılmış bir pencere üzerindeki ta’lik hattıyla yazılmış yedi satırlık kitabede, Fatih Sultan Mehmed döneminin meşhur ulemasından Akşemseddin’in burada kalmış olduğu belirtilmektedir. Kitabenin sonundaki 855/1451 tarihi, o sırada İstanbul henüz fethedilmemiş olduğundan, muhtemelen yanlıştır. Caminin minaresi yakın bir geçmişte, şimdiki haliyle yenilenmiştir. Kadınlar ve müezzin mahfili olmayan caminin avlusundaki çeşme, meşhur kırk çeşmelerdendir. Cami yakınında Zenbilli Ali Efendi ve Cemali Efendi’nin türbeleri bulunmaktadır. Fatih vakfiyesinde 50 hücreli olarak belirtilen medreseden ise bugün hiçbir iz mevcut değildir.
Pantokrator Manastırı’nın bir kütüphanesinin olduğu ve bu kütüphaneden çıkarılmış birkaç kitabın varlığı bilinmektedir. Zeyrek semtinde bulunan, fetihten sonra Şeyh Süleyman Mescidi olarak kullanılan merkezî planlı küçük Bizans yapısının bu kütüphane olduğu iddia edilmiştir; ancak bu iddia, henüz, doğrulanabilmiş değildir.
Bir kopyası günümüze kadar ulaşabilmiş olan yönetmeliğinden, manastır hastanesinin kadrosu ve düzeni öğrenilebilmektedir. Hastanenin toplam 50 yatağının 10’u yaralılara, 10’u göz hastalarına, 10’u iç hastalıklarına, 8’i başka hastalara ve 12’si kadın hastalıklarına ayrılmıştı. Ayrıca her bölümde, acil durumlar için birer yatak bulundurulmaktaydı. 6 yatak da yatalak hastalara tahsis edilmişti. Yoksullara hizmet veren hastanede, 10 doktor ve 15 sağlık memuru çalışmaktaydı. Hastanenin yanında 24 yataklı bir yaşlılar yurdu vardı. Yurdun sakinlerine ekmek, şarap, yağ, peynir ve odun ücretsiz olarak temin edilmekteydi. Akıl hastaları için ise, şehrin başka bir yerinde bir birim oluşturulmuştu. Şehrin Latinler tarafından işgaline kadar çalıştığı tahmin edilen hastanenin bundan sonraki tarihi hakkında herhangi bir bilgi yoktur.
Manastırın ve külliyeyi oluşturan yapıların su ihtiyacı, geniş hacimli sarnıçlardan karşılanmaktaydı. Evliya Çelebi Seyahatnamesinin İstanbul’da yaşanan garip ve acayip hadiseleri anlattığı bölümünde, İstanbul halkının Pantokrator kilisesi bitişiğindeki sarnıçlarda kışın zemheri geceleri olunca, nice koncoloz denilen cadıların çıkıp arabalara binip dolaştıklarına inandıklarından bahseder. İnanışa göre de cadılar seher vakti olunca hepsi adı geçen mağara içinde kaybolurlarmış.
Günümüzde orta kısım cami olarak hala kullanımdadır fakat, gerek maddi imkansızlıklar, gerekse de restorasyon ekibinin yetersiz olması sonucunda yapının durumu kötüleşmektedir. 1950-60'larda ek kiliseler güvercin gübresi toplama amacıyla kullanıldıysa da şükürler olsun ki günümüzde bu işlev devam etmemektedir.
1960’larda Vakıflar Başmüdürlüğü tarafından yürütülen restorasyon çalışmaları (bknz. Y. Mimar Fikret Çuhadaroğlu’nun makalesi) 1970’li yıllara kadar devam etmiş. 1970’lerden 1995’e gelinceye kadar geçen sürede restorasyonda bir durağanlık yaşanmıştır. İstanbul’un önemli anıtlarından biri olan Zeyrek Camii’nin harap durumundan kurtarılması için 1995 yılında Ilinois Üniversitesinden Prof. Dr. Robert Ousterhout’un önerisiyle, İTÜ’den Prof. Dr. Metin Ahunbay ve Prof. Dr. Zeynep Ahunbay öncülüğüyle bir çalışma başlatılmıştır. Çalışmalar UNESCO’nun ve Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün desteğiyle devam etmektedir.
Zeyrekhane
Zeyrek Camii’nin önünde Koç grubu tarafından restore edilen bina 'Zeyrekhane' adı ile restoran olarak hizmet vermekte. Balatın ve Zeyrekin arka sokaklarini gezdikten sonra Haliç manzaralı bir dinlenme molasi isteyenlere uğrayıp bir Demirhindi şerbeti içmeleri önerilir. Hindistan hurmasının su ve sekerle kaynatılmasıyla yapılan şerbet, soğuk –buz ile- ikram ediliyor. Hafif mayhoş bir tadı var, denemeye değer, üstelik demir bakımından zenginmiş!
Referanslar
Van Milligen,Alexander(1912),Byzantine Churhces of Constantinople ,London:MC Millian & Co.
Matheus,Thomas F.(1976).Byzantine Churches of İstanbul A photoprphic Survey.
University Park:Pennsylvania States University Press ISBN 0-271-01210-2
Gülersoy Çelik (1976).A guide to İstanbul.İstanbul:Kitapligi.OCLC 3849706
Krautheimer,Richard (1986).Architettura paleocristiane e bizantine.
Turin:Einaudi. ISBN 88-06-59261-0
Zeyrek Camii Restorasyonu Zeynep Ahunbay 11 Ekim 2006, http://www.obarsiv.com/e_voyvoda_0607.html
http://www.indigodergisi.com/dilhan_Zeyrek_07.htm
http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=1142
Devamını okumak için...
